Pintga grammatica tuatschina

El rom d’ina perscrutaziun davart l’acquisiziun dil romontsch tuatschin dad affons denter dus e quater onns dall’Universitad da Turitg, menada da Sabine Stoll, professoressa da psicolinguistica, e Michele Loporcaro, professer da linguistica taliana, ha Philippe Maurer scret ina grammatica tua­tschina, naven digl onn 2016 tochen igl onn 2021. Quella grammatica ei vegnida scretta per engles.
La grammatica sedrezza en emprema lingia a specialists dil lungatg, ed ei per quei motiv buca accessibla alla gronda part dils Tuatschins. Per quei motiv vein nus – Philippe Maurer-Cecchini, Tarcisi Hendry, Ciril Monn  e Beni Hendry – decidiu da redeger per sursilvan ina pintga grammatica tuatschina, basada sin quella gronda, aschia che mintgin e mintgina che sa leger sursilvan da scartira ei habels da consultar ella.
Quei cudischet ei buca ina grammatica detagliada; la finamira ei da dar ina cuorta envesta en quei bi dialect, mettend igl accent sin las differenzas cun il sursilvan da scartira.
La grammatica cumpeglia ils suandonts capetels. Il capetel 1 porscha ina survesta geo­gra­fica e historica dalla Val Tujetsch. Il capetel 2 includa entginas informaziuns generalas sur dil dialect tuatschin.  Il capetel 3 presenta l’ortografia che nus duvrein en quella grammatica. Ils capetels 4—8 cuntegnan la grammatica per propi. El capetel 9 anfl’ins entgins texts tuatschins cun translaziun plaid per plaid per sursilvan, ed en il capetel 10 ina gliesta da plaids tuatschins che sedifferenzieschan dil sursilvan da scartira.
Ils exempels tuatschins vegnan translatai per sursilvan mo sch’els sedifferenzieschan conside­rablamein dil sursilvan.

Pintga grammatica tuatschina
Format pdf: Pintga grammatica tuatschina
Accessibla ei la Gronda grammatica tuatschina – Engles-Tuatschin da Philippe Maurer Cecchini, 2020
A grammar of Tuatschin – A Sursilvan Romansh dialect

Tedlar texts publicai ella grammatica:
Al rustg, Büchli 1966: pag. 12, Tschamut
Striégn sé Caschlè, Büchli 1966: pag. 67–68, Ruèras
Rucagiau tiarms, Büchli 1966: pag. 90, Camischolas
Al darṣchalèt, Büchli 1966: pag. 124, Cavorgia
Nòssadùna cul catschégl tgétschen, Büchli 1966: p. 145, Bugnei
Al striégn dal calgè da Francestg Berther, Rueras, 1987
Novitads da Tujetsch da Baseli Berther, Rueras, versiun 1926
Novitads da Tujetsch da Baseli Berther, Rueras, megliurau il tun

Cuntegn
Ils auturs
Philippe Maurer-Cecchini, naschius 1951, ei oriunds dalla Svizra franzosa, carschius si eis el denton a Turitg,nua ch’el ha studegiau romanistica, cun spagnol sco rom principal e franzos els dus roms laterals. El ha scret sia lavur da doctorat e quella da habilitaziun sur da lungatgs creols, e suenter ch’el ei ius en pensiun sededichescha el al romontsch ed al lungatg oriund dalla Svizra franzosa, il francoprovenzal. El ha luvrau duront pli che vegn onns al gimnasi da Küsnacht/ZH nua ch’el ha instruiu spagnol e franzos; dasperas eis el staus entgins onns docent privat agl’Institut da linguistica generala dall’Universitad da Turitg.

Tarcisi Hendry, naschius 1952 a Sedrun, scola primara e secundara a Sedrun e seminari da scolasts a Cuera. Scolast primar a Sedrun e Rueras. Cantadur e dirigent en divers chors. Publicaziun da l’emigraziun dils Tujetschins els Stadis Uni, dalla historia da famiglia e dalla cheramica da Bugnei. Dapi gl’onn 2014 en pensiun e culturalmein activs, denter auter el museum, egl‘ archiv communal e cultural ed el Forum cultural Tujetsch.

Ciril Monn, naschius 1949 a Sedrun, frequentau las scolas dil vitg e silsuenter il seminari da scolasts a Cuera. Da 1970 – 2011 sun staus scolast dil scalem miez a Sedrun. Mia passiun principala ei adina stada il cavar crappa. Aschi sun s’engaschaus biars onns per l’Uniun Cristal e pil Museum La Truaisch. Cuolms e la natira han adina fascinau mei.

Beni Hendry ei naschius 1951, igl onn dalla neiv gronda. Ils geniturs han resdau in schuber dialect tuatschin. Havend absolviu las scolas dil vitg suonda la scolaziun al seminari scolastic a Cuera. Varga curonta onns ha el instruiu ils affons dil scalem miez a Sedrun e staus endisch onns menader da scola. El ei s’engaschaus en cant e musica e ha dirigiu la Musica da Sedrun ed il Chor baselgia.

Ella pressa

Las atgnadads dil dialect tuatschin

Sonda presenta il Forum cultural Tujetsch la «Pintga grammatica tuatschina». Il cudisch cun rodund 100 paginas ed in’ediziun da 200 exemplars secumpona da pliras parts che pertuccan las atgnadads dil romontsch plidaus da vegl enneu ella Val Tujetsch.
La part principala da quella publicaziun nova ein informaziuns generalas davart il dialect tuatschin, l’ortografia duvrada en quella grammatica e la grammatica per propi. Cun cumparegliaziuns dil tuatschin cul sursilvan dil vocabulari vegnan las differenzas veseivlas. Il cudisch cuntegn era detgas ed ina gliesta da plaids tuatschins che sedifferenzieschan dil sursilvan da scartira. Quella lavur ch’ei vegnida procurada dil linguist Philippe Maurer-Cechhini e dils scolasts pensiunai Tarcisi Hendry, Beni Hendry e Ciril Monn sebasa sin in studi dall Universitad Turitg.
Avon entgins onns ha quella perscrutau il romontsch tuatschin.
Ella ha registrau il raschieni da pliras famiglias, vul dir co ils geniturs converseschan cun lur affons. Ils raschienis ein vegni registrai duront 300 uras e silsuenter transcrets. (fmr/hh)

Pintga grammatica per la «gliut» tuatschina

Il romontsch tuatschin sco el vegneva e vegn aunc adina plidaus ella val ei francaus ussa en in cudisch. La «Pintga grammatica tuatschina» sebasa sin ina perscrutaziun dil lungatg tier pliras famiglias d’avon entgins onns entras l’Universitad Turitg. Sonda proxima vegn quella grammatica che cuntegn era in vocabulari e detgas en tuatschin presentada a Sedrun. Hans Huonder/FMR

Praticamein en mintga vischnaunca en Surselva dat ei atgnadads el lungatg romontsch plidau. Pli lunsch che las vischnauncas ein ina ord l’autra e pli grondas che quellas ein. En Val Tujetsch dat ei schizun differenzas denter ils vitgs dadens respectivamein dado igl uaul da Tschuppina a S. Brida. «Igl ei grev da dir daco ch’ei dat a Tschamut e Selva singulas expressiuns ch’ein autras che a Rueras ni Sedrun. In motiv savess l’influenza da pli baul entras ils Gualsers esser, in auter ils prers e scolasts derivonts pli baul d’ordeifer la val cun auters dialects ni lungatgs», di Tarcisi Hendry . Pli e pli ei il lungatg denton suttaposts ad autras influenzas, dapi entgins onns e decennis surtut d’ulteriurs lungatgs ed entras las medias. In’isolaziun dil lungatg sco pli baul senza mieds da massa en auters lungatgs e strusch in contact cun in jester ein pli che vargai.

Romontsch tuatschin ner sin alv
Avon entgins onns ha l’Universitad Turitg perscrutau il romontsch tuatschin. Duront dus onns ein pliras famiglias cun affons ella vegliadetga da dus entochen quater onns stadas involvidas en quei project. Lur raschienis en famiglia ein vegni registrai. Aschia eis ei stau pusseivel d’eruir co ils geniturs muossan il romontsch tuatschin a lur affons. Tut en tut ein sedadas registraziuns cun in cuoz da rodund 300 uras ch’ein la fin finala vegnidas transcrettas. Quella lavur ha il linguist Philippe Maurer-Cecchini nezegiau per ina grammatica dil romontsch tuatschin cun translaziun en engles. «Damai che quella lavur ei d’interess surtut per linguistas e linguists, ei il lungatg engles staus necessaris», di Tarcisi Hendry. Ina part da quella grammatica ei allura vegnida nezegiada ils davos onns per la «Pintga grammatica tuatschina», in cudisch cun rodund 100 paginas. El vegn presentaus sonda proxima a Sedrun.

Plirs capetels
Redigiu quella grammatica tuatschina han Philippe Maurer ed ils scolasts pensiunai da Tujetsch Tarcisi Hendry, Ciril Monn e Beni Hendry . Cuortas construcziuns, historias ed in vocabulari muossan la differenza dil romontsch tuatschin cul romontsch sursilvan tenor vocabulari. «Quei cudischet ei buc ina grammatica detagliada. La finamira ei da dar ina cuorta investa en quei bi dialect, mettend igl accent sillas differenzas cul sursilvan da scartira», puntuescha Tarcisi Hendry. La «Pintga grammatica tuatschina» cumpeglia ils suandonts capetels:
survesta geografica e historica dalla Val Tujetsch
informaziuns generalas davart il dialect tuatschin
l’ortografia duvrada en quella grammatica
la grammatica per propi
entgins texts tuatschins cun translaziun plaid per plaid per sursilvan
ina gliesta da plaids tuatschins che sedifferenzieschan dil sursilvan da scartira.
Ils exempels tuatschins ein translatai per sursilvan mo leu nua ch’els sedifferenzieschan considerablamein in da l’auter.

Interessanta lavur
«En sesez sun jeu vegnius pertscharts con particulars ch’il romontsch tuatschin ei pér enten collaborar vid quella grammatica. Mo lu era ch’il lungatg ei semidaus era cheu tier nus. Quella grammatica ei in bien muossavia per nies romontsch e porscha interessants exempels cullas differenzas denter il tuatschin ed il sursilvan», di Beni Hendry. Per ch’il romontsch tuatschin hagi facticamein ina cuntinuitad, eis el dependents dalla glieud che plaida el. «Da principi ei quei il cass el mintgadi e per exempel era allas radunonzas communalas. La differenza sedat il mument che glieud d’ordeifer vegn ella val ed empren romontsch. Cuors romontschs duessen tractar lu il tuatschin, mo quei ei buc aschi sempel d’applicar», constatescha Tarcisi Hendry e seregorda: «Pli baul leva igl inspectorat da scola che nus plaidien sursilvan era ellas empremas duas classas primaras. Quei havein nus denton buca fatg, pertgei il fundament pil lungatg vegn tschentaus leu.»

Buca adina perina
Enten redeger la «Pintga grammatica tuatschina» ha ei lu era dau bein enqual discussiun denter ils redacturs. «Magari eran nus nuota perina pertuccont la pronunzia ed igl accent d’in plaid. Lu haveva ei num s’unir», di Beni Hendry cun bucca rienta. Per che la dretga pronunzia succedi, san las detgas en quei cudisch era vegnir tedladas. Igl access a quellas ei pusseivels via in code da QR. Cumpletada ei la grammatica che vegn publicada dil Forum cultural Tujetsch cun caricaturas da Linus Flepp e fotografias veglias da persunas dalla Val Tujetsch.

Cumpariu en La Quotidiana dils 10 da december 2024; text e fotos Hans Huonder FMR