Putnengia
Filmau da Janos Janka, Trun/reschia e tagl Tarcisi Hendry, ils 28 da fenadur 2020
Igl emprem casti spel Rein Dessegn da Walthard 1839 |
Il territori dalla Cadi cun Ursera e parts dil nord dil Tessin s’udevan alla claustra. Per survigilar quei possess drova ei administraturs. Tujetsch sco territori sisum la val e cul cunfin viers Ursera cul Cuolm d’Ursera (Pass Alpsu) retscheivan sco administraturs, ministerial, ils signurs de Putnengia. La famiglia ei derivonta da Mustér. Igl –ingen tradescha era la derivonza tudestga. Buca ils signurs de Tujetsch, ils de Rueras ni ils de Cavorga retscheivan l’administraziun ord mauns dalla claustra.
Sedia principala per l’administraziun fuva Rueras. La vischinonza als dus pass ha carteivel possibilitau quei. Ils signurs de Putnengia drovan ina sedia. Sil crest gliemaus dils glatschers a Dieni anflan els il liug adattau. In liug cun ina grondiusa survesta sur l’entira val, in liug che possibilitescha ina controlla dil transit atras la val, sul Cuolm d’Ursera viers il vest, viers Mustér egl ost, sul Krüzli e tras la Val Mila viers il nord.
Ei drova in edifeci. Lezs onns fuva ei usit ch’ils administraturs, ministerials, cavaliers e castellans erregevan in casti. Quei mussava ina certa pussonza e dominonza enviers ils subdits, mo era enviers auters signurs dalla medema noblezia.
Tgi baghegiava e construeva ussa tals edifecis? Era cheu deva ei specialists. Als subdits vess ins carteivel buca saviu surdar l’erecziun d’in tal cumplex senza enconuschientschas profundas davart il baghegiar. Ils subdits, ils vischins dalla val, han segiramein giu da segidar, inaga enten menar neutier il material e lu era cun segidar vid la construcziun. Denton fuva il duvrar ils subdits sco luvrers, fuva opportun, els stuevan cultivar il terren agricol per saver dar la diescha e procurar per l’existenza dils signurs. La val era senza dubi bein populada, il clima emperneivels e las raccoltas segiramein favoreivlas.
Igl edifeci a Dieni cumpegliava plirs baghetgs cun la tuor. Sin l’entira collina serepartevan ils edifecis. El vest diltut sesanflava gl’emprem impediment da vegnir el casti. Il grep natural formava quel. Entras ina punt arrivav’ins tier l’emprema porta ed emprems baghetgs. Suenter quels suandava lu igl emprem foss, ualvess aschi imposants sco il proxim. Lu puspei ina porta e baghetgs, forsa ina part iert/curtin ed ina cistiarna sco reserva d’aua en cass da fiug. Ussa suonda il foss principal e grond impediment pigl inimitg. Ina lavur admirabla entagliada ora en grep massiv en ina profunditad da bunamein dus meters e la medema ladezia. Insumma ei sin ina moda ni l’autra entuorn entuorn igl edifeci vegniu segirau giu, u cun mirs, cun foss ni fatg diever dil grep natural. Sul foss arriv’ins sur ina punt els edifecis d’entrada e lu ella tuor. L’entrada en quella fuva plazzada giudem e buca sco ellas biaras tuors sin la tiarza alzada. Quasi in luxus da vegnir ella tuor. La tuor formava quater alzadas cun ina altezia da rodund 14 meters. Egl ost dalla tuor sesanfla in proxim baghetg. Las miraglias da quel ein aunc oz fetg bein veseivlas e dattan bein perdetga dalla grondezia e construcziun.
Igl administratur cun sia sedia en quei edifeci da crap e miraglias veva ussa siu pensum adossau dalla abbazia. Quel cumpigliava segiramein il incassar la dieschma ed il dazi; lu il procurar per bunas vias, trutgs e sendas da transit sul Cuolm d’Ursera e viers nord atras la Val Mila e la Val Strem.
Ina suletta gada ei il casti da Putnengia documentaus. Ils 26 da fenadur 1300 surdat igl avat da Mustér Nicolaus subdits alla claustra da Wettingen „ante castrum Bultringen“.
Il casti ei vegnius habitaus da quei da 200-300 onns. Las paucas restonzas veseivlas muossan era ora midadas fatgas enteifer ils tschentaners habitai. Aschia ei ina finiastra viers nord vegnida serrada si ed el sid ei in esch d’origin vegnius serraus si. Cul svanir dalla famiglia de Putnengia, entras il svilup democratic ein ils adminsitraturs vegni d’anvonz. Igl onn 1368 anflein nus igl emprem mistral dalla Cadi, quei tenor in document davart Londadusa en la persuna dad Ulrich de Barlodt.
Forsa ha era in barschament fatg fin agl edifeci a Dieni, quei demuossan las excavaziuns che han schau resortir in tratsch fetg ner e da cotgla. Dapi il 15avel tschentaner ha carteivel la natira surpriu il reger el casti da Putnengia ed ils onns han schau daventar ordlunder ina ruina, aschia vegn il casti gia numnaus dapi decennis.
Davart la vegliadetgna digl edifeci a Putnengia dat ei neginas indicaziuns precisas. Sin fundament digl art da construcziun, oravontut il fundament, retsonzas da mir e ligiadira, vegn ella datada dils perscrutaders entuorn igl onn 1200.
La schlatteina feudala de Putnengia ei nudada l’emprema gada cun Wilhelmus igl onn 1252. La famiglia steva sut survetsch dalla claustra da Mustér. Igl onn 1278 s’udevan Wilhelm e siu fegl Hugo tier quels nobels sursilvans che han agiu encunter la claustra. 1339 e 1369 funcziunavan Hugo ed Ulrich de Putnengia sco mistrals ad Ursera sin territori dalla claustra da l’auter maun digl Alpsu.
Igl onn 1391 fuva Heinrich administratur claustral, 1397 sigilescha Ulrich a Trun per il pievel dalla Cadi. 1404 e lu danovamein 1438 ein commembers dalla famiglia mediaturs. Carteivel entras ina lètg possedevan ils de Putnengia era beins ella Lumnezia, 1402 – 1438 empeila Pieder de Putnengia la sort dalla abbazia da Mustér e porta sco emprem il tetel da prenci-avat. Cun siu sustegn ed engaschi persunal nescha ord la Ligia da Glion (era numnada da Ligia Sura) da 1395 la Ligia Grischa, ch’ei vegnida reaffirmada a Trun sut igl ischi ils 16 da mars 1424.
Il casti da Putnengia ei dapi tschentaners ina ruina. La natira ha fatg il siu; mo era ils carstgauns han savens tratg a nez la biala crappa dallas miraglias per baghegiar baghetgs e casas ella vischinonza da Dieni. Igl ei perquei stau neras uras da conservar il pauc restau. Igl ei in edifeci da gronda muntada historica; igl emprem casti spel Rein Anteriur; gl’ei ina toc historia da nossa val e regiun, in tschancun cultura – e quei ei bia per nus. Restau e vinavon a restar vegn igl uoppen dalla famiglia de Putnengia sco sigil da vischnaunca – la historia dil casti viva aunc ed accumpogna nus en fuorma digl uoppen.