Truasch dil tip gualser sco liug d’activitads

Il Forum cultural Tujetsch ha surpriu ina veglia truasch a Rueras. Suenter ch’ella ei vegnida dislocada igl onn vargau eis ella vegnida renovada. Ussa resplenda il baghetg cun ina vegliadetga da rodund 230 onns en nova tarlischur. Ella ei ina perdetga dils Gualsers che han populau pli baul las parts su dalla Val Tujetsch. Hans Huonder/FMR
Nums e baghetgs en Val Tujetsch – surtut a Selva e Tschamut – regordan vid ils Gualsers. Els han colonisau pli baul loghens en biaras valladas ed uclivas, aschia era vegnend dil Pass Alpsu entochen Zarcuns. Ina dallas perdetgas ei ina veglia truasch amiez il vitg da Rueras. En sesez era ei previu da spazzar quei baghetg per saver nezegiar il plaz per in garascha nova. Vegnend quella novitad ad ureglia al Forum cultural Tujetsch ei quel s’interessaus immediat tiel possessur Florian Berther . La famiglia da quel ha giu in’ureglia attenta pil forum e ha regalau la truasch al forum. Il zercladur 2022 ei il baghetg lu vegnius alzaus dil liug original sur via sin ina nova parcella che la vischnaunca ha saviu acquistar da privats per quei intent.

In object historic 
«Truaschs vegnevan construidas sco deposits surtut da garnezi, eventualmein era sco baghetgs da rimnada dallas contribuziuns per la dieschma alla claustra», constatescha Tarcisi Hendry dil Forum cultural Tujetsch. Per impedir che miurs ed auters animals possien el baghetg, vegneva quel construius sin plirs peis da crap. Sut il baghetg era ei caviertg. Quei corrispunda ad ina tecnica da baghegiar da pli baul dils Gualsers. La truasch a Rueras consista da duas alzadas. «Probabel s’udeva ella pli baul a pliras famiglias che partevan quei spazi», di Tarcisi Hendry. Per spargnar lenna eran las localitads buca fetg aultas, l’emprema dalla truasch rodund 1,7 meters. La secunda haveva probabel la medema altezia mo sin quella era vegniu construiu pli tard in’ulteriura alzada. «Quella alzada havein nus spazzau per che nus hagien ussa il baghetg original», di Tarcisi Hendry.

Pli che 200 onns veglia
Sin fundament d’examinaziuns dendrologicas dil lenn entras il Survetsch archeologic dil cantun Grischun ei vegniu constatau, ch’il lenn nezegiau per la construcziun dil baghetg datescha dils onns 1674 entochen 1698. «Sch’ins patratga: Quei baghetg ei vegnius construius a Rueras avon ch’ils emprems truffels ein vegni mess en Val Tujetsch. Gliez ei stau il cass 1802 a Selva», constatescha Tarcisi Hendry e dat aschia in accent alla vegliadetgna da quei baghetg cumpleinamein ord lenn. Ussa ei la truasch en possess dalla vischnaunca da Tujetsch, aschi bein sco la parcella. Il Forum cultural Tujetsch survigilescha il baghetg cun ina surfatscha da rodund quater ga quater meters.

Cumpletau cun ina scala 
«Suenter la dislocaziun dil baghetg igl onn vargau ei il vischinadi da Rueras s’engaschaus da camifo vid la renovaziun», di Tarcisi Hendry. Il tetg ha survegniu ina cuvrida da slondas, la secunda alzada ei contonschibla cun ina nova scala da lenn. Ina part dalla preit encunter nord ha stuiu vegnir remplazzada, ella era per part marscha. Las lavurs han custau rodund 60 000 francs. Sustegn finanzial persuenter ha il forum survegniu dil vischinadi da Rueras e dalla Tgira da monuments dil cantun Grischun. Il bi plaz entuorn la truasch ei vegnius finanziaus dalla vischnaunca. Las finamiras dil forum ein claras. «D’ina vart havein nus vuliu mantener quei baghetg sco perdetga da pli baul. Da l’autra vart lein nus far el accessibels, per exempel per exposiziuns», di Tarcisi Hendry. Il giavisch fuss ch’il vischinadi fagess quei, persunas privatas ni autras organisaziuns. «Sche quei ei buca il cass, lu savess jeu era s’imaginar ch’il forum fagess leu in’activitad ni l’autra», relata Tarcisi Hendry. In ni l’auter baghetg vegl digns da vegnir mantenius ha ei aunc en Val Tujetsch: «Tscheu e leu dat ei aunc faners vegls, era els han lur cultura. Mo lu era mirs schetgs. Nus essan en mintga cass attents per buca schar ir tut en decadenza.»

Inauguraziun dalla truaisch a Rueras

Allas tschun dalla sera, sonda, ils 16 da settember 2023. Las ver tschien persunas egl ambient dalla truaisch a Rueras han formau ina grondiusa culissa per l’inauguraziun. President dil Forum cultural Tujetsch, André Schmid, ha beneventau e cun entgins patratgs menziunau la valeta che las truaischs vevan per l’anteriura populaziun agricola dalla val.
La dislocaziun e cun quella era il spindrament d’in object cultural, ei stada ina caschun nundetga pil forum cultural da spindrar in object cultural, mo era da far attents la populaziun sin quei baghetg vegl e sia funcziun d’origin. Oz sepresenta la truaisch a moda fetg simpatica e dat al maletg da quei spazi dil vitg da Rueras ina emperneivla atmosfera. Quella part dil vitg ha gudignau qualitad ed aschia era il vitg sez. Senza il sustegn finanzial dil vischinadi, sco era igl engaschi per la lavur da dislocaziun e reconstrucziun entras il vischinadi, fuss quella acziun da spindrament buca sefatga aschi grondiusamein, paleisa il president dil forum en siu plaid. Plinavon fa el attents sil sustegn finanzial entras la Tgira da monuments cantunala e silla lavur e formaziun dil contuorn dalla truaisch entras la vischnaunca.

L’occurrenza ha retschiert cultura indigena cun la presentaziun da pliras detgas tuatschinas entras la gruppa da teater da Rueras sut la reschia da Hubert Venzin, Rueras. La rihezia da detgas ei beinveseivla el cudisch Mytologischel Landeskunde von Graubünden dad Arnold Büchli cumparius igl onn 1970, en publicaziuns entras pader Baseli Berther ed ella Crestomazia. Resumau quellas publicaziuns selai il diember da rodund 270 detgas veser sco ina reha schelta dalla abundonta cultura da raquintaziuns da striegnesser ed auter. La gruppa, cun dus umens e duas femnas, ha presentau a moda entelgeivla ed ina buna schelta d’entginas da quellas e la musica da Severino Brugger ha dau veta, fundament e drammatica allas raquintaziuns. Cheu in pign exempel d’in um da Rueras che veva per moda da dir: «Sche jeu vess da nescher aunc inagada, vegness jeu ina gaglina. La gaglina, cu ell‘ ha fatg in iev schon avon solver, lu ha ella fatg tut.“
Las detgas ein vegnidas vi bein el publicum ed il forum ha cun quella presentaziun contonschiu da sensibilisar la populaziun per la cultura indigena dil vargau e co ins sa era el temps dad oz viventar quella cun presentar ord il relasch da detgas da nos antenats. Als raquintaders ed allas raquintadras cumpliment ed engraziament.

Suenter il program cultural han ils visitaders e visitadras dalla occurrenza giu la pusseivladad da seser da cumpignia e guder spisa e bubronda. L’uniun NEATural ha offeriu maluns cun buglia da meila e caschiel che han plaschiu oreifer e dustau queidas e fom als presents. La plazza ei sco predestinada per da quels pigns arranschaments. Alla uniun nies sincer laud per la buna cuschina ed engraziament pil menaschi d’ustria.
L’occurrenza ei stada biala, simpatica ed en in ambient fetg plascheivel, quei ei stau il resun general dils presents.

Ils responsabels dil program TujetschVIVAcultura, Forum cultural, Museum La Truaisch ed IGTujetsch, engrazian a tuts quels che han contribuiu al ressuir da quella occurrenza sco era a tuts presents per la preschientscha ed aschia pil sustegn d’ina da nossas activitads per la cultura indigena.
En num da TujetschVIVAcultura
Tarcisi Hendry